ШАРҚ МИНИАТЮРА САНЪАТИНИНГ ПЕШВОСИ.

ШАРҚ МИНИАТЮРА САНЪАТИНИНГ ПЕШВОСИ.

Бу санъаткор Шарқ тасвирий санъатини дунёга танитган ҳамда Осиёда ўзига хос мактаб ярата олган. У шарқ миниатюраси санъатига ҳаётийлик, ҳаққонийликни  олиб кирган ижодкордир.

Мавқе жиҳатидан зодагонлар хонадонига яқин бўлган Камолиддин Беҳзод 1455 йилда Ҳиротда дунёга келади. Ота онасидан жуда эрта жудо бўлган Беҳзод ўша даврнинг машҳур мутафаккири Алишер Навоий ҳомийлигида камол топади. У тасвирий санъат ва ҳаттотлик сирларини дастлаб ҳаттот ва мусаввир Мирак Наққош қўлида ўрганади. Сўнгра Бухоролик мусаввир Усто Жаҳонгирнинг шогирди Пир Сайид Табризий қўлида ўқишини давом эттиради ва тезда моҳир санъаткор наққош ва мусаввир сифатида танилади.

У ўз давригача бўлган тасвирий санъат соҳасида эришилган ютуқларни мукаммал эгаллади ва мусаввирликда юксак инсоний фикрлар ва бошқа илғор ғоялар билан суғорилган ҳаётий тасвирлари билан машҳур бўла бошлади. Бехзод ижодида дастлаб Алишер Навоий, бироз кейинроқ Хусайн Байқаро китобхонасида ишлагани муҳим аҳамият касб этади. Чунки, бу даврда Беҳзод шеьрий мунозара ва ижодий мажлисларда, анжуман ва йиғилишларда қатнашади, ишлаган тасвирларини намойиш этиб олим ва уламоларнинг фикр мулоҳазаларни эшитади ва тавсиялар орқали ижодини бойитиб боради.

Беҳзоднинг сақланиб келган илк асарлари, 1470-1490 йилларга тўғри келади. Шу йилларда у  достон ва солномаларга кўплаб  расмлар ишлаган. Шулар ичида Шайх Саъдийнинг  «Бўстон»(1475,1488) , “Гулистон”(1495),  Алишер Навоийнинг “Хамса”(1485), Амир Хисрав Деҳлавийнинг “Хамса”(1485), “Лайли ва Мажнун”(1495),  Шарафиддин Али Яздийнинг “Зафарнома”(1490 йиллар) асарларига чизган суратлари бор. Уларда турли воқеалар-майиший ҳаёт, жанг ва  ов воқеалари, шаҳзода ва маликаларнинг расмлари ишланган. 

Беҳзоддан бизга қадар ранг-баранг жанрларда кўплаб асарлар етиб келди. У Шарқ тасвирий санътини жанр, мавзу, ғоявий йўналиши, тузилиши, ранглар мутаносиблиги, шакл ва воқеалар уйғунлиги жиҳатидан янги тараққиёт чўққисига кўтаради: Оддий ҳаёти воқеа-ҳодисалардан тортиб, машриқ заминда кенг ёйилган анъанавий лавҳалар асосида гўзал миниатюралар чизди, даҳо алломаларнинг шоҳ асарларини, тарих китобларини безади. Унинг асарларини яна бир тарихий ва бадиий аҳамияти шундаки у замонасидаги буюк шахсларининг аксини-портретини яратди. Жумладан, Саьдий "Бустони"(1488)га  Султон  Хусайн Мирзо сурати    базм пайтида ишланган. Бўстонга ишланган суратлардан бошқа бирида  Эрон шоҳи Доронинг йилқичи сарбонлар  қаршисидан чиқиб қолиши тасвирланади. Шунингдек, у   Алишер Навоий, Абдураҳмон Жомий, Ҳусайн Бойқаро, Шайбонийхон, Султон Хусайн Мирзо каби тарихий шахсларнинг портретларини ҳам ишлаган.

Ҳозирда Париждаги шахсий коллекцияда сақланаётган Султон Хусайн Мирзо портретида у шоҳона кийимда тасвирланиб, унинг барча хислатларини ифодалашга ҳаракат  қилинган. Қиёфасидан кучли ирода, жисмоний қувватга эга бўлганлиги сезилиб туради. Тўладан келган гавдаси, ҳорғин юзли,  қисиқроқ кўзи, узукли нозик қўллари тасвирдагига ҳукмдор умрининг кўп қисми фақат маишат билан ўтганлигида далилдир. Бехзод Султон Хусайин Мирзонинг ички ва ташқи дунёси кўринишини реал тарзда тасвирлай олган.   

ХVI асрнинг дастлабки йиллари яратилган Бехзод мўйқаламига мансуб суратларда мусаввирнинг юксак камолоти, шунинг билан бирга хиссий кечинмаларнинг мураккаблаша бошлаганлиги, ички дунёсида пайдо бўла бошлаган руҳий маьюсликнинг аксини кўришимиз мумкин. Камолиддин Беҳзод саксон йиллик узоқ ва мазмундор ҳаёти давомида Султон Хусайн Мирзо (1469-1505), Муҳаммад Шайбонийхон (1451-1510), Шоҳ Исмоил Сафовий (1501-1524), Шоҳ Таҳмосиб Сафовий (1524-1576) лар ҳукмронлик қилган салтанатни кўрди. Темурийлар сулоласи пойтахти Ҳиротда, Сафовийлар пойтахти Табризда яшаган даврлари нафақат мувоффақиятларга, балки қийнчилик, азоб-уқубатларга ҳам тўла бўлди. Аммо, шунга қарамай у ижтимоий борлиқдан олган бой ва ранг баранг ички таассуротларини, ички кечинмаларини,  кайфиятларини ўз ижодида зўр маҳорат билан тасвирлади.

Беназир ижодкор Камолиддии Бехзод 1530 йилда вафот этади. Унинг ҳаётини сўнгги йилларидаги шоҳ асарларидан бири икки туянинг олишувини акс эттирадиган суратдир.   Унинг ижоди Шарқ халқлари, айниқса Ўрта Осиё, Эрон, Афгонистон, Азарбайжон тасвирий санъати ривожига катта таьсир ўтказган. Бу таьсирда унинг кўпсонли мухлислари муҳим ўринни эгалладилар. Улар Бехзод ижодини давом аттириб Шарқ миниатюра санъатининг кенг қирраларини очилишида етакчилик қилдилар. 

Role of color in human life

The human eye is constantly striving to light and different colors. He is trying to adapt the environment in which he lives, using these colors. This is similar to our daily lives, when we see the sunlight coming from the dark clouds. That is why the color effects on human life has long attracted scholars and artists.

In Central Asia, the first ideas on this issue correspond to the Middle Ages. In particular, in the book "Calligraphers and Artists", written by Sultan Ali Mashhadi in 1514, says that the ornaments used to decorate manuscripts at that time, differed in the ability to color and color the pages of each devonian. In addition, Alisher Navai, Abu Raykhan Beruni, Abu Ali Ibn Sina (Avicenna), Kamaliddin Behzad, Firdavsiy, Babur also conducted extensive scientific research on the types of flowers, human health, values and other characteristics.

Today, the study of color and its impact on human psychology is an experimental science. The main purpose of the study of color is to express the place of the interaction of the spirit and color, its origins, the place in which it is in emotional states in one or another of human life.

Color affects even the smallest organisms of all living beings. Animals and insects also discern colors and have some influence on them. For example, experiments with flies have shown that they do not like blue. In the experiment, a room was painted in blue and just a single window was left. As a result, all the flies were put in a white unbleached window. On the contrary, for the mosquitoes, the most pleasing color is blue. It is proved in the experiments that еhey often attack people in blue clothes.

Psychologist Lyusher also studied the colors for a long time, confirming that they have a great influence on human psychology. He believes that the red - a strong effect on the nervous system, encourage creativity, active color;  green - a color that calms the mind; blue-calms the body and reduces body temperature, normalizes blood pressure, and reduces pain. Purple color - a sense of divine feelings and fantasy, which is the favorite color of most religious or imaginative children. Brown - the color chosen by the nervous people; black color - criticism and white color - purity, color reproduction.

German poet and art scientist I. V. Goethe also interested in the effects of color on the human organism. He wrote in his work "The Doctrine of Colors" that warm colors are whimsical, while cold colors can create a sense of sadness. He proved that when people look at colorful bottles for a long time, they create different moods in people. Each color has its own special features, as they say. According to him, the yellow and the red color of good mood alarm. These colors are a source of joy and inspiration. Negative colors are dark blue and black. These colors have a terrifying, memorable character. Green, however, is a neutral color.

From the above arguments it is clear that, colors are not only an objective part of every human life, but also a factor that can influence the spirit, mood and even health of a person. Therefore, it is necessary to take a serious look at the features of the colors and to study them in every possible way. Since getting information about color and its effective use can help change the everyday life of any society in a positive way.

In particular, it occupies an important place in the modern architecture of the city too. On the one hand, it is seems that it is enough to paint a building with a certain color that affects the human condition, but it should also be taken into account that the colors of the building will be lost if the architectural devices are observed at a distance. As the distance grows, the hot colors are frozen according to the rules of the vision perspective. This means that modern architecture should take advantage of the remote location and color effects, taking into account Polychrony's involvement in the organizational design of the device design plan.

There are millions of reasons and arguments why color should always be considered. Because, the perception of nature, the "symphony" of various colors create the most beautiful emotions and perceptions in people. If color is part of the initial design process and has meaning, the results will be no doubt, aesthetically pleasing.

Ранглар ва уларнинг инсон ҳаётида тутган ўрни

Инсоннинг кўзи доимий равишда нур ва турли хилдаги рангларга интилиб, талпиниб яшайди. У ўзи яшаётган муҳитни ана шу ранглардан фойдаланиб ўзига мослаштиришга интилади. Бу худди кундалик ҳаётимизда қора булутлардан сўнг чиққан қуёш нурини кўрганда кайфиятни кўтарилишга бўлган интилишга ўхшайди. Шунинг учун ҳам рангларнинг инсон ҳаётига таъсири қадимдан олим ва рассомлар диққатини тортиб келган.

Марказий Осиёда бу борадаги илк фикрлар ўрта асрларга тўғри келади. Жумладан, Султон Али Машҳадийнинг 1514 йилда ёзилган “Ҳаттотлар ва мусаввирлар ҳақида рисола”сида айтилишича, ўша давр қўлёзма девонларни безатишда қўлланадиган безак нақшлар турли-туман бўлиб ҳар бир девон тузувчининг саҳифаларга ранг ва оро беришида ўзига хос услуби бўлган.

Шунингдек, Алишер Навоий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али Ибн Сино, Камолиддин Беҳзод, Фирдавсий, Бобур каби жаҳонга машҳур алломаларимиз рангларнинг турлари, инсон соғлигига таъсири, маънолари ва бошқа хусусиятлари ҳақида жуда кўп илмий тадқиқотлар олиб борганлар. Чунончи, Абу Райҳон Беруний ўзининг “Китоб ал Жавоҳир- маърифат ал Жавоҳир” (Минералогия) асарида рангларнинг 200 дан ортиқ номларини санаб ўтган ва бу рангларнинг келиб чиқиши тўғрисида ёзган. 

Бугунги кунда эса ранг ва унинг инсон психологиясига таъсирини ўрганиш - эмпирик илм ҳисобланади. Рангни ўрганишнинг бош мақсади руҳият ва рангни ўзаро таъсири, келиб чиқиши, инсон ҳаётида у ёки бу вазиятларда, эмоционал ҳолатларда тутган ўрнини ёритиб беришдан иборатдир. 

Ранг барча жонворларга ҳаттоки, энг кичик организмларга таъсир килади. Ҳайвон ва ҳашоратлар ҳам рангларни ажратиб, уларга маълум бир таъсирлар кўрсатар экан. Масалан, пашшада олиб борилган тажрибада аниқланишича, улар кўк рангни ёқтиришмас экан. Бир хонани барча жихозларини, деразаларини кўк рангга бўяб, фақатгина бир кичкина деразани бўямай қолдирилибди. Айни пайтда барча пашшалар фақат оқ бўялмаган деразага қўнишибди. Чивинлар эса аксинча, энг хуш кўрган ранги кўк экан. Улар кўпинча кўк кийимдаги инсонларга хужум қилишлиги тажрибада исботланган.

Психолог Люшер ҳам рангларни узоқ вақт давомида ўрганиб, уларнинг инсон руҳиятига катта таъсири борлигини тасдиқлаган. Унинг фикрига кўра қизил – асаб тизимига кучли таъсир кўрсатади, ижодкорликка ундайдиган фаол ранг; яшил – руҳиятни тинчлантирадиган ранг; ҳаворанг, зангори – ранглар ҳам руҳиятни тинчлантириш билан биргаликда тана ҳароратини пасайтириш, қон босимини меъёрга келтириб, оғриқни сусайтириш хусусиятларига эга. Сиёҳ ранг ва бинафша ранг – илоҳий ҳиссиётлар ва ҳаёлпарастликка мойиллик уйғотади, улар асосан диндорлар ёки эртаксевар болаларнинг севимли ранги ҳисобланади. Жигар ранг – асабий холатдаги инсонлар танлайдиган ранг; қора ранг – танқид ва оқ ранг – софлик , мукамаллик ранги. 

Немис шоири ва санъатшунос олими И.В.Гёте ҳам рангларнинг киши организмига кўрсатадиган таъсири билан қизиққан. У  “Ранглар ҳақида таълимот” номли асарида илиқ ранглар кишида кайфи чоғлик, совуқ ранглар эса маъюслик туйғусини уйғотиши ҳақида ёзган. Узоқ вақт давомида рангли шишаларга тикилса, улар инсонда турли кайфиятни чақиришини ўз тажрибаларида исботлайди. Ҳар бир рангнинг ўзига яраша алоҳида белгиси, хусусияти мавжуд деб таъкидлаган. Унинг фикрича, хушкайфият уйғотувчи ранглар бу сариқ ва қизил. Бу ранглар инсонни шодлантирувчи, фаоллаштирувчи хисобланади. Салбий рангларга эса, тўқ кўк, қора рангларни мисол қилишимиз мумкин. Ушбу ранглар инсонни тушкунликка тушурувчи, ёмон хотираларни уйғотувчи хусусиятга эга. Яшил эса нейтрал ранг деб таъкидлаган. 

Юқоридаги фикрлардан шуни англаш мумкинки, ранглар ҳақиқатдан ҳам ҳар бир инсон ҳаётининг объектив бир бўлагигина эмас, балки руҳияти, кайфияти ва ҳаттоки соғлиғига ҳам ўз таъсирини кўрсата оладиган омил эканлигини англаймиз. Шундай экан, ранглар ва уларнинг хусусиятлари масаласига жиддий қараш, ҳар томонлама тадқиқ этиш зарур. Чунки, ранглар ҳақида маълумотга эга бўлиш ва ундан унумли фойдаланиш ҳар қандай жамиятнинг кундалик ҳаётини ижобий томонга ўзгартиришга ёрдам бериши мумкин. 

Хусусан, бу замонавий шаҳар меъморчилигида муҳим ўрин эгаллайди. Бир томондан олиб қараганди бир иншоотни инсон кайфиятига таъсир кўрсатувчи маълум бир ранг билан бўяб қўйиш мумкин, аммо меъморий қурилмалар маълум бир масофадан кузатилар экан, уларнинг ранглари ўз активлигини йўкотишини ҳам инобатга олиш лозим. Масофа узоклашган сари иссиқ ранглар ҳам ҳаво перспективаси қонуниятларига кўра совуқлашиб боради. Бу эса шуни англатадики, замонавий архитектор қурилма лойихасини режалаштиришда полихромиянинг форма ташкиллашувидаги иштирокини ҳисобга олган ҳолда унинг масофадаги ўрни ва ранг эффектларидан натижали фойдалана олиши керак.

Меъморий обидаларни кузата туриб шуни айтиш мумкинки, бу фикр нафақат замонавий балки ўрта асрлар меъморчилигида ҳам актуал бўлган. Бунга Хива, Бухоро шаҳарларининг меъморий иншоотларини мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Минораларнинг рангли нақшлари, пештоқларга берилган сопол безаклар биринчидан улардаги текисликлар юзалари, ҳар-хил шаклий ўлчамларини ўзаро уйгунлаштирса, иккинчидан ёнма-ён, бир ансамблни фазовий ташкил этишда ўзининг орнаментал, ранг тузилишининг хилма-хиллиги билан иштирок этади. Бунга Марказий Осиё ва Европадаги кўплаб шаҳарлар архитектурасини мисол қилиб келтириш мумкин.

Ранг, ранг гармонияси ва ундан самарали фойдаланиш инсон фаолиятида бекиёс роль ўйнайверади. Чунки инсонга табиат инъом этган борлиқни идрок этишда кўриш, рангларнинг хилма-хил "симфония"си инсонларда энг гўзал туйғу, ҳислар уйғотади. Ранг муҳитини тўғри ташкил қилинганда, у киши ҳаётини асосий безовчиси сифатида қатнашади.